در دنیای خرده‌فروشی امروز، رقابت بر سر جلب توجه مشتری دیگر تنها به تنوع کالاها یا تخفیف‌های چشمگیر محدود نمی‌شود. یکی از ابزارهای کلیدی برای افزایش فروش، بهینه‌سازی تجربه مشتری و مدیریت فضای فروشگاهی، استفاده از «پلانوگرام» است. پلانوگرام یا نقشه چیدمان کالا، ابزاری استراتژیک برای تعیین نحوه چیدمان محصولات در قفسه‌ها، ویترین‌ها و بخش‌های مختلف فروشگاه‌هاست که نقش مهمی در رفتار خرید مشتری ایفا می‌کند.
مفهوم پلانوگرام، تنها به چیدن اجناس در قفسه خلاصه نمی‌شود؛ بلکه علمی است ترکیبی از روان‌شناسی خرید، مدیریت فضای فیزیکی و تحلیل داده‌های فروش. فروشگاه‌هایی که از پلانوگرام استفاده می‌کنند، می‌توانند بدون نیاز به تغییرات اساسی در متراژ یا کالا، فروش خود را به‌طور محسوسی افزایش دهند. در این مقاله با پاسخ به این سؤال که «پلانوگرام چیست»، به بررسی مزایا، مراحل طراحی، ابزارهای نرم‌افزاری و سوالات پرتکرار درباره این ابزار کاربردی در چیدمان فروشگاه‌ها خواهیم پرداخت.
پلانوگرام چیست؟
پلانوگرام (Planogram) نموداری بصری از چیدمان کالا در قفسه‌های فروشگاه است که به‌منظور بهینه‌سازی فروش، استفاده مؤثر از فضای قفسه و هدایت رفتار خرید مشتری طراحی می‌شود. این ابزار مدیریتی مشخص می‌کند چه محصولی در کدام بخش، با چه تعداد و در چه ارتفاعی قرار گیرد. پلانوگرام‌ها معمولاً در فروشگاه‌های زنجیره‌ای و خرده‌فروشی‌ها برای استانداردسازی چیدمان، افزایش فروش کالاهای پرفروش، کاهش موجودی‌های راکد و ارتقاء تجربه مشتری مورد استفاده قرار می‌گیرند. طراحی آن بر اساس داده‌های فروش، اندازه قفسه‌ها، دسته‌بندی محصولات و نرم‌افزارهای تخصصی انجام می‌شود.
در واقع پلانوگرام ابزار مدیریت قفسه‌ها در فروشگاه‌های خرده‌فروشی است که به تیم‌های بازاریابی، تامین، و فروش کمک می‌کند تا:
-
بهترین جایگاه را برای کالاهای پرفروش بیابند؛
-
دسترسی مشتریان به کالاها آسان‌تر شود؛
-
نظم و هماهنگی در چیدمان فروشگاه حفظ شود.
نقشه چیدمان می‌تواند به‌صورت دستی طراحی شود، اما در بیشتر موارد با استفاده از نرم‌افزارهای حرفه‌ای انجام می‌شود. هدف نهایی، به حداکثر رساندن بهره‌وری از فضای موجود و افزایش نرخ تبدیل در فروش است.
در صنایع خرده‌فروشی، پلانوگرام نه‌تنها به عنوان ابزاری برای طراحی فیزیکی فروشگاه بلکه به‌عنوان یک ابزار تصمیم‌گیری در استراتژی فروش، اهمیت بالایی دارد. شرکت‌های بزرگ جهانی مانند وال‌مارت، تسکو و کارفور به‌شکل حرفه‌ای از پلانوگرام برای طراحی استاندارد چیدمان کالاهای خود بهره می‌گیرند.
مزایای استفاده از پلانوگرام چیست ؟
مزایای استفاده از پلانوگرام چیست
۱. افزایش فروش محصولات پرفروش
یکی از مهم‌ترین مزایای پلانوگرام، اختصاص جایگاه‌های طلایی به محصولات پرفروش است. این چیدمان باعث می‌شود مشتری در مسیر حرکتی خود، با این محصولات بیشتر مواجه شود و احتمال خرید آن‌ها افزایش یابد. مثال: قرار دادن نوشیدنی‌های محبوب در ردیف اول یخچال یا در مسیر خروج سوپرمارکت.
۲. کاهش موجودی‌های مانده و کالاهای بدون گردش
با کمک پلانوگرام می‌توان کالاهای کم‌فروش را در موقعیت‌هایی قرار داد که بیشتر در معرض دید باشند، یا حتی آن‌ها را در بسته‌های ترکیبی در کنار محصولات پرفروش عرضه کرد. مثال: قراردادن بیسکویت کم‌فروش کنار شیر پرفروش، باعث تحریک خرید هم‌زمان می‌شود.
۳. ارتقاء تجربه مشتری و هدایت مسیر خرید
پلانوگرام‌ها می‌توانند مسیر حرکت مشتری را به‌گونه‌ای طراحی کنند که کالاهای متنوع‌تری را ببینند و انتخاب‌های بیشتری داشته باشند، بدون آنکه احساس سردرگمی کنند. مثال: طراحی مسیر مارپیچی در فروشگاه‌های زنجیره‌ای لوازم آرایشی برای نمایش دسته‌بندی‌ها به‌صورت مرحله‌ای.
۴. حفظ یکپارچگی برند در تمام شعب
برندهای بزرگ با استفاده از پلانوگرام، می‌توانند چیدمان فروشگاه‌های خود را در تمام مناطق کشور یا حتی جهان یکسان نگه دارند. مثال: فروشگاه‌های زنجیره‌ای مانند دیجی‌استایل یا افق کوروش با چیدمان ثابت در تمام شعب.
۵. بهینه‌سازی فضای فروشگاهی
با طراحی دقیق پلانوگرام، می‌توان از فضای قفسه‌ها، ویترین‌ها و حتی کف فروشگاه بهترین استفاده را برد. این کار منجر به کاهش ازدحام و افزایش بازده می‌شود. مثال: استفاده از پلانوگرام برای جانمایی قفسه‌های باریک‌تر در فروشگاه‌های کوچک محلی.
۶. کاهش خطا در چیدمان توسط کارکنان
پلانوگرام‌های تصویری به کارکنان کمک می‌کنند تا بدون نیاز به آموزش طولانی، چیدمان قفسه‌ها را دقیقاً طبق استاندارد انجام دهند. مثال: نصب پرینت A3 از پلانوگرام در پشت قفسه برای مراجعه سریع کارمندان فروش.
۷. تحلیل عملکرد و بهبود مستمر
اطلاعات فروش مربوط به هر پلانوگرام، مبنایی برای تصمیم‌گیری‌های آینده در مورد جایگاه محصولات، حذف یا اضافه کردن آن‌ها فراهم می‌کند. مثال: مقایسه عملکرد پلانوگرام A و B برای یک هفته و انتخاب نسخه بهینه‌تر.
۸. افزایش فروش مکمل و فروش ضربدری
با قرار دادن کالاهای مکمل در کنار یکدیگر، احتمال خرید هم‌زمان آن‌ها افزایش می‌یابد. مثال: قرار دادن تیغ اصلاح کنار کف ریش، یا ماکارونی کنار سس.
۹. تسهیل در اجرای پروموشن‌ها
پلانوگرام‌های مناسب، امکان طراحی سریع‌تر و مؤثرتر کمپین‌های تخفیفی و چیدمان کالاهای پروموشنی را فراهم می‌کنند. مثال: استفاده از رنگ‌بندی مشخص در پلانوگرام برای جایگاه کالاهای ۵۰٪ تخفیف.
۱۰. افزایش سرعت چیدمان فروشگاه‌های جدید
در راه‌اندازی شعب جدید یا بازطراحی فروشگاه‌ها، پلانوگرام نقش حیاتی در سرعت بخشیدن به فرآیند چیدمان و استقرار محصولات دارد. مثال: تحویل پلانوگرام دیجیتال به پیمانکار اجرایی برای جانمایی سریع قفسه‌ها و ویترین‌ها.
مراحل طراحی یک پلانوگرام مؤثر
طراحی یک پلانوگرام مؤثر، نیازمند شناخت دقیق از نوع محصولات، رفتار مشتریان، فضای فروشگاه و اهداف فروش است. به‌ویژه در نرم افزار مدیریت فروشگاه زنجیره‌ای، وجود یک فرآیند استاندارد برای طراحی چیدمان قفسه‌ها، امکان کنترل و ارزیابی عملکرد هر شعبه را فراهم می‌کند. در ادامه، با ۸ گام کلیدی این فرآیند آشنا می‌شویم:
۱. تحلیل داده‌های فروش و رفتار مشتری
در نخستین مرحله، باید اطلاعات فروش کالاها در بازه‌های زمانی مختلف، نرخ گردش موجودی، و آمار بازدید از بخش‌های مختلف فروشگاه را استخراج کنید. این داده‌ها کمک می‌کنند تا بدانید کدام محصولات محبوب‌ترند و کدام‌ها به دیده‌شدن بیشتری نیاز دارند. نکته کاربردی: استفاده از نرم‌افزارهای POS و تحلیل بارکد کشورها می‌تواند در بررسی رفتار خرید کالاهای وارداتی نیز نقش کلیدی ایفا کند.
۲. دسته‌بندی محصولات بر اساس نوع، اندازه و فصل
محصولات باید در قالب گروه‌های هم‌خانواده دسته‌بندی شوند. این کار نظم ذهنی برای مشتریان ایجاد می‌کند و انتخاب را برای آن‌ها ساده‌تر می‌سازد. نکته کاربردی: گروه‌بندی بر اساس فصل (مانند تابستانی و زمستانی)، برند یا نیاز مشتری (کودک، بزرگسال) می‌تواند اثربخشی پلانوگرام را دوچندان کند.
۳. اندازه‌گیری دقیق فضای قفسه و ویترین‌ها
برای طراحی پلانوگرام، باید ابعاد دقیق هر قفسه، ویترین، جزیره یا یخچال مشخص شود. این مرحله پایه‌ای‌ترین بخش کار است، زیرا تمام جانمایی‌های بعدی به این داده‌ها وابسته‌اند. نکته کاربردی: استفاده از پلان فروشگاه و ثبت ابعاد دقیق در نرم‌افزارهای طراحی پلانوگرام پیشنهاد می‌شود.
۴. تخصیص جایگاه بر اساس اولویت فروش
محصولاتی که بیشترین فروش را دارند باید در نقاط پرتردد، در ارتفاع دید مشتری یا در مسیرهای کلیدی قرار گیرند. این جایگاه‌ها ارزشمندترین نقاط در هر فروشگاه هستند. نکته کاربردی: در فروشگاه‌های زنجیره‌ای، اختصاص این جایگاه‌ها به کالاهای منتخب برند یا پروموشن‌ها، یکی از اصول طلایی پلانوگرام است.
۵. درنظر گرفتن جریان ترافیکی مشتری
حرکت مشتریان در فروشگاه باید به‌صورت نرم و کنترل‌شده طراحی شود. چیدمان نباید موجب سردرگمی، گلوگاه یا نقاط کور شود. نکته کاربردی: از مسیرهای S شکل یا مارپیچ در سوپرمارکت‌ها استفاده می‌شود تا زمان توقف مشتری بیشتر شده و کالاهای بیشتری دیده شوند.
۶. طراحی اولیه با نرم‌افزار یا نقشه دستی
پس از جمع‌آوری داده‌ها، باید طراحی اولیه چیدمان صورت گیرد. در این مرحله از ابزارهای طراحی گرافیکی یا نرم‌افزارهای تخصصی استفاده می‌شود. نکته کاربردی: برای فروشگاه‌هایی که کالاهای وارداتی از کشورهای مختلف دارند، می‌توان با توجه به بارکد کشورها تنوع ملیت محصولات را نیز در طراحی لحاظ کرد (مثلاً جایگاه مشخص برای کالاهای فرانسوی یا کره‌ای).
۷. تست، اجرا و بررسی عملکرد واقعی
پس از پیاده‌سازی پلانوگرام، باید عملکرد آن را در عمل بررسی کرد. آیا فروش کالاهای خاص افزایش یافته؟ آیا مشتریان به‌راحتی مسیر را طی می‌کنند؟ نکته کاربردی: اگر پلانوگرام باعث ازدحام یا کاهش فروش شد، باید آن را اصلاح کرد و نسخه جدیدی طراحی نمود.
۸. مستندسازی برای استفاده در سایر شعب
در فروشگاه‌های زنجیره‌ای، پس از تأیید نهایی، باید پلانوگرام مستندسازی و برای اجرا در سایر شعب ارسال شود. این یکپارچگی باعث افزایش هویت برند و کاهش خطای انسانی می‌شود. نکته کاربردی: ذخیره نسخه‌های دیجیتال و مقایسه پلانوگرام‌ها در زمان‌های مختلف، به تحلیل روند فروش کمک بزرگی می‌کند.
ابزارها و نرم‌افزارهای مورد استفاده در طراحی پلانوگرام چیست
نرم‌افزارهای طراحی پلانوگرام (Planogram) ابزارهایی هستند که برای چیدمان بهینه محصولات در قفسه‌های فروشگاه‌های خرده‌فروشی استفاده می‌شوند. این نرم‌افزارها به خرده‌فروشان کمک می‌کنند تا نمایش محصولات را به‌گونه‌ای طراحی کنند که جذابیت بصری، دسترسی آسان و فروش حداکثری را تضمین کند. در ادامه، بهترین نرم‌افزارهای طراحی پلانوگرام معرفی می‌شوند که بر اساس قابلیت‌ها، سهولت استفاده و محبوبیت در بازار انتخاب شده‌اند:
- Shelf Logic
- SmartDraw
- DotActiv
- Nexgen POG
- Esko Studio Store Visualizer
- Retail Shelf Planner
- PlanogramBuilder
امروزه طراحی پلانوگرام دیگر صرفاً بر روی کاغذ یا با نرم‌افزارهای عمومی انجام نمی‌شود. پیشرفت فناوری‌های خرده‌فروشی باعث شده ابزارهایی پیشرفته برای طراحی دقیق، یکپارچه‌سازی با موجودی انبار، و حتی پیش‌بینی فروش در اختیار فروشگاه‌ها قرار گیرد. به‌خصوص در مدیریت فروشگاه‌های زنجیره‌ای مانند «فروشگاه زنجیره‌ای اتکا»، استفاده از این ابزارها برای هماهنگی میان شعب مختلف امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر است.
نرم‌افزارهای پلانوگرام عمدتاً قابلیت‌هایی نظیر طراحی دو بعدی و سه‌بعدی قفسه‌ها، تخصیص جایگاه به کالاها، یکپارچه‌سازی با سیستم انبار، و گزارش‌دهی دقیق فروش دارند. همچنین می‌توانند با نرم‌افزارهای حسابداری، موجودی و ERP هماهنگ شوند.
در این میان، برخی فروشگاه‌های ایرانی توانسته‌اند با اتصال نرم‌افزار طراحی پلانوگرام به ابزارهای بومی نظیر نرم‌افزار حسابداری باران، جریان مالی و موجودی کالا را با سیستم چیدمان قفسه یکپارچه سازند. این یکپارچگی، امکان تصمیم‌گیری سریع‌تر، اصلاحات چابک‌تر و پاسخ‌گویی بهتر به نیاز بازار را فراهم می‌کند.
از دیگر قابلیت‌های این ابزارها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
-
تعریف سطوح مختلف قفسه و طبقه‌بندی محصولات
-
کشیدن نقشه دقیق فروشگاه به‌صورت ماژولار
-
افزودن اطلاعات بارکد کشورها برای کنترل تنوع مبادی واردات کالا
-
پیش‌نمایش سه‌بعدی نحوه چیدمان در فضاهای مختلف فروشگاهی
-
تعیین نقاط کور یا پرتردد برای بازطراحی مسیر خرید
در فروشگاه‌هایی مانند اتکا که تنوع بالایی از کالاهای داخلی و وارداتی دارند، بهره‌گیری از نرم‌افزارهای تخصصی پلانوگرام باعث می‌شود هم عملکرد شعب مختلف یکپارچه شود و هم تجربه مشتری در همه شعب به‌صورت استاندارد حفظ گردد.
جدول مقایسه‌ای نرم‌افزارهای طراحی پلانوگرام
در جدول زیر، چهار نرم‌افزار مطرح طراحی پلانوگرام از نظر ویژگی‌ها، مزایا و معایب مقایسه شده‌اند. این جدول به مدیران فروشگاه‌ها کمک می‌کند تا بر اساس نیاز خود بهترین گزینه را انتخاب کنند.
| نام نرم‌افزار | ویژگی‌ها | مزایا | معایب |
|---|---|---|---|
| SmartDraw Planogram | طراحی دوبعدی و سه‌بعدی قفسه‌ها، رابط کاربری ساده، خروجی PDF و تصویری | کاربرپسند، مناسب کسب‌وکارهای کوچک و متوسط، نیاز به دانش فنی کم | عدم پشتیبانی از دیتابیس موجودی انبار، نبود قابلیت یکپارچه‌سازی با ERP |
| DotActiv | تحلیل داده فروش، طراحی چیدمان دینامیک، هماهنگ با نرم‌افزارهای مالی | مناسب فروشگاه‌های زنجیره‌ای بزرگ، پشتیبانی از زبان فارسی، قابلیت اتصال به نرم‌افزار حسابداری باران | هزینه بالا برای نسخه Enterprise، نیاز به آموزش برای استفاده مؤثر |
| Retail Smart | مدیریت دسته‌بندی کالا، طراحی نقشه فروشگاه، پشتیبانی از بارکد کشورها | ایده‌آل برای فروشگاه‌های چندشعبه‌ای مانند فروشگاه زنجیره‌ای اتکا، گزارش‌گیری دقیق | محدودیت در سفارشی‌سازی چیدمان سه‌بعدی، رابط گرافیکی قدیمی |
| Shelf Logic | ابزارهای کشیدن و رها کردن (Drag & Drop)، خروجی اکسل، دسته‌بندی پیشرفته | مقرون‌به‌صرفه، مناسب خرده‌فروشی‌های محلی، نسخه رایگان برای تست | امکانات محدود در نسخه رایگان، عملکرد ضعیف در مدیریت فضای بزرگ |
تصاویر نمونۀ پلانوگرام
نمونه طراحی پلانوگرام
در پایان
در مدیریت حرفه‌ای فروشگاه، به‌ویژه فروشگاه‌های زنجیره‌ای، هیچ‌چیز تصادفی نیست؛ حتی جایگاه یک بسته چیپس یا بطری آب‌معدنی. آنچه در نگاه اول ساده به نظر می‌رسد، پشتوانه‌ای از داده‌کاوی، تحلیل رفتاری و استراتژی فروش دارد. پلانوگرام به‌عنوان ابزاری حیاتی در طراحی نقشه چیدمان کالا، امکانی برای افزایش فروش هدفمند، مدیریت بهینه فضای قفسه‌ها و ارتقاء تجربه مشتری فراهم می‌کند.
همان‌طور که دیدیم، مزایای استفاده از پلانوگرام فراتر از نظم ظاهری در فروشگاه است. این ابزار می‌تواند به یکپارچگی عملیات در فروشگاه‌های چندشعبه‌ای، افزایش بهره‌وری کارکنان، تحلیل دقیق‌تر داده‌های فروش و پیاده‌سازی سریع‌تر کمپین‌های تبلیغاتی منجر شود. در فروشگاه‌هایی مانند زنجیره‌ای اتکا که با تنوع بالای کالاها و مشتریان مواجه هستند، بهره‌گیری از نرم‌افزارهای حرفه‌ای طراحی پلانوگرام و هماهنگی آن‌ها با سیستم‌های بومی نظیر نرم‌افزار باران مزیت رقابتی قابل توجهی ایجاد می‌کند.
با طراحی پلانوگرام هدفمند، نه‌تنها رفتار خرید مشتری هدایت می‌شود، بلکه هر سانتی‌متر از فضای فروشگاه به‌عنوان منبعی ارزشمند مدیریت می‌گردد. از آن مهم‌تر، این رویکرد به مدیران فروشگاه کمک می‌کند تصمیم‌هایی مبتنی بر داده اتخاذ کرده و در بازاری پررقابت، جایگاه برند خود را تثبیت نمایند.