وتعریف:
یکی از مهمترین پدیده‌ها در دنیای تجاری امروز و در حوزه خدمات عمومی را، میتوان ایجاد و استفاده از الگوهای آزمایش شده و زنجیره‌ای کسب و کار یا به عبارتی صنعت فرانچایز دانست. واقعیات امروز، استقبال عمومی از برندهای زنجیره‌ای و فرانچایزها، هم در بحث سرمایه‌گذاری و هم در استفاده از خدمات خبر می‌دهد.
فرانچایز گونه‌ای از روش‌های کسب و کار است که طبق آن به یک شرکت این اختیار داده می شود که از مدل کسب و کار و برند یک شرکت دیگر برای مدت زمانی تعریف شده استفاده کند تا از این طریق بتواند محصولات و یا خدماتی را تحت پوشش نام و شهرت آن شرکت به فروش برساند. به شرکتی که صاحب کسب و کار است franchisor یا شرکت صاحب کسب و کار و به شرکت‌هایی که نام تجاری و برند شرکت اصلی را خریداری می‌کنند franchisee یا شرکت تحت پوشش گفته می‌شود.
گرایش عمومی به سرمایه گذاری در صنعت فرانچایز به حدی است که حتی کسب و کارهای منفرد به محض رسیدن به سود قابل توجه اقدام به تدوین یک الگوی استاندارد برای خود می‌کنند و با استفاده از سرمایه شخصی و یا جذب سرمایه گذار، شعبه‌های جدید ایجاد می‌کنند و این کاری نیست جز حرکت بسوی تولد یک فرانچایز جدید.
بطور خلاصه استفاده از یک فرانچایز چیزی نیست جز تکرار یک الگوی آزمایش شده کسب و کار که منجر به کاهش ریسک سرمایه گذاری می‌شود.
به عنوان مثال بسیاری از مشهورترین رستوران‌ها، فست‌فودها و کافی‌شاپ‌های زنجیره‌ای به همین طریق اداره می‌شوند. یعنی مالکیت هر شعبه با شخصی متفاوت است ولی بقیه موارد از نحوه تهیه مواد اولیه گرفته تا نحوه پخت غذا و حتی دکوراسیون و آرم و همه آنچه که توسط مشتری دیده می‌شود بر مبنای الگوی استانداردی صورت می‌گیرد که توسط ارایه دهنده فرانچایز تدوین شده است.
طبق آخرین آمار ارائه شده در سال ۲۰۱۸، ده شرکت اول در حوزه فرانچایز به قرار زیر می باشند:
- فروشگاه‌های McDonald’s
- فروشگاه‌های ۷-Eleven
- کافی شاپ‌های Dunkin Donuts
- شرکت خدماتی The UPS Store
- آژانس املاک RE/MAX LLC
- رستوران‌های Sonic Drive-In
- آرایشگاه‌های Great Clips
- رستوران‌های Taco Bell
- رستوران‌های Hardee`s
- آرایشگاه‌های Sport Clips
به طور مثال شخصی که میخواهد سرپرستی یک شعبه از فروشگاه‌های ۷-Eleven را داشته باشد می بایست ۲۴ ساعت کلاس تئوری و ۲۴۰ ساعت دوره عملی طی کند. این شرکت از سال ۱۹۶۴ اقدام به اعطای نمایندگی نموده است.
مزایا:
در مجموع برای شرکت‌های تحت پوشش یا franchiseeها، پیوستن به یک سیستم فرانچایز مزایای زیر را دارا می‌باشد:
- کاهش ریسک شروع یک کسب و کار نوپا و استفاده از تجربه و دستاوردهای شرکت هماهنگ کننده
- برخوردار بودن از نام و هویت یک برند شناخته شده از همان روز اول
- استفاده از سیستم تعریف شده بازاریابی
- استفاده دائم از نظام آموزشی، مشاوره‌ای و حمایتی از سوی شرکت صاحب کسب و کار
- کار کردن در یک نظام برد-برد win-win میان صاحب برند و شرکت‌های تحت پوشش
- نتایج قابل پیش‌بینی‌تر در کسب و کار و شفاف بودن مدل کاری
- پایین بودن نرخ شکست به دلیل آشنایی کلی مشتریان با نام شرکت مادر و حمایت شرکت مادر از شرکت‌های تحت پوشش
- پایین بودن هزینه‌های تبلیغات و برندینگ به واسطه تبعیت از یک نظام یکپارچه
- فعالیت‌های عملیاتی برنامه ریزی شده
امروزه به موازات توسعه اقتصادی جهان و رقابتی‌تر شدن تجارت، استفاده از فرانچایزها به واسطه ریسک کمتر، کاهش هزینه‌های تبلیغاتی و همچنین رعایت استانداردهای کیفی، گسترش روزافزونی یافته است بطوریکه از رستوران و سوپرمارکت تا خشکشویی و کارگاه فنی و از مهدکودک، مدرسه و دانشگاه تا درمانگاه و بیمارستان را میتوان بصورت فرانچایز یافت.
حقوقی:
در مقررات داخلی ایران چه در مقررات ناظر بر مالکیت فکری و چه در سایر قوانین، اثری از قرارداد فرانچایز دیده نمی‌شود.
در موافقتنامه جنبه‌های تجاری حقوق مالکیت فکری (تریپس(، به عنوان یکی از جامع‌ترین اسناد بین المللی در مورد حقوق مالکیت فکری، مطلبی پیرامون فرانچایز نیامده است. در کنوانسیون پاریس که ناظر بر مالکیت صنعتی در مفهوم وسیع آن است، سخنی از این قالب حقوقی به میان نیامده است. از این رو به منظور دستیابی به تعریف این نهاد، چاره‌ای جز رجوع به فرهنگ‌های حقوقی موجود و قوانین داخلی دیگر کشورها نیست. فرانچایز در فرهنگ حقوقی بلک اینگونه تعریف شده است: “قراردادی که به موجب آن، صاحب نام و علامت تجاری حق انحصاری خود بر این دارایی را به منظور راه اندازی شبکه تجارت یا فروش کالا و خدمات در محدوده جغرافیایی معین به دیگری واگذار مینماید.”(گارنر، ۲۰۰۴ م.(
در فقه برخی از فقها عقود را توقیفی (متوقف بر نصّ شارع) می‌دانند. (نجفی، ۱۴۰۴ ق.) این مطلب به این معنا است که تنها عقودی لازم الوفاء و مشروع هستند که شارع آنها را تنفیذ نموده باشد. به عقیده این گروه تنها عقود معین (مانند بیع و اجاره) لازم الوفاء می‌باشند و هر عقدی که در قالبی غیر از این عقود، منعقد شود، هرچند مورد نیاز جامعه باشد، مشروع و لازم الوفاء نیست. اما عده‌ای دیگر از فقها (حسینی مراغی، ۱۴۱۷ ق.) عقیده دارند که عموم و اطلاقاتی ناظر به همه قراردادها )چه عقود معین و چه عقودی که بنا به نیاز مسلمین به وجود آمده) می‌باشند. به بیان دیگر، تنها تراضی طرفین را حتی اگر در قالب هیچ عقدی از عقود معین قرار نگیرد، به شرطی که خلاف کتاب و سنت نباشد، کافی می‌دانند و به صرف اینکه عقد سابقه‌ای در شرع نداشته است، آن را باطل نمی‌دانند.
فرانچایز یکی از قراردادهای رایج در انتقال تجاری دارایی‌های فکری به شمار می آید. ویژگی‌های خاص محصولات فکری و عدم اقدام قانونگذار در شناسایی این نهاد حقوقی موجب حدوث ابهاماتی در خصوص ماهیت و اوصاف این قرارداد شده است. بررسی و مطالعه مقایسه‌ای حقوقی در ایران نشان داده است که از یک طرف این نهاد حقوقی قابلیت انطباق با هیچ یک از قالب‌های عقود سنتی معین برای مبادله اموال و دارایی‌های مادی و ملموس را ندارد. از طرف دیگر در خصوص انطباق این قرارداد با مقررات ماده ۱۰ قانون مدنی باید گفت هرچند قانونگذار قانون مدنی حین تصویب ماده ۱۰ این قانون در مقام پذیرش اصل حاکمیت اراده در قراردادهای خصوصی نسبت به اموال و دارایی‌های محسوس و مادی بوده و اساساً نسبت به مفاهیمی همچون فرانچایز و دیگر قراردادهای حوزه مالکیت فکری آشنایی نداشته است، اما به منظور رفع بلاتکلیفی در موضع فعلی و با توجه به شرایط و احکام خاص عقود معین ناگزیر به انطباق این نهاد حقوقی با عموم و اطلاق مقررات ماده ۱۰ قانون مدنی هستیم، اما این تفسیر و توجیه نه تنها نباید قانونگذار را غافل نموده، بلکه با توجه به کاستی‌های موجود در این خصوص، لازم است قانونگذار نسبت به شناسایی این نهاد حقوقی و تعیین آثار و احکام آن اقدام عاجل به عمل آورد.
ابزارها:
از نگاهی دیگر جهت کنترل دقیق این مدل از کسب و کار و فرایندهای مرتبط با آن، نیاز به ابزارهای ویژه‌ای می‌باشد که بتوان تمامی گستره کاری را بصورت متمرکز کنترل نمود و تحلیل دقیقی در راستای پیشبرد اهداف سازمان متصور شد. در رأس این ابزارها، نرم‌افزارهای قدرتمند مدیریت سازمانی و داشبوردهای اطلاعاتی می‌باشد که وظیفه آنها ثبت، کنترل و تحلیل اطلاعات عملکردی سازمان می باشد.
با توجه به اینکه زمان زیادی از شروع به کار این نوع از کسب و کارها در کشورمان نمیگذرد، ولی به سرعت در حال رشد می باشند؛ از این‌رو شواهد گویای تولد فرانچایزهای زیادی در مدت زمان کوتاهی می باشد؛ لذا لازم است که سرمایه‌گذاران اصلی این مدل‌ها، در کنار استانداردسازی الگوهای کاری خود، نرم‌افزارهایی منعطف و هم‌راستا با نقشه راه و آینده‌نگری‌های خود انتخاب نمایند.
متأسفانه در این حوزه شاهد شکست‌های زیاد و یا نگهداری‌های پرهزینه‌ای به علت عدم پوشش کامل کسب و کار توسط ابزارها و نرم‌افزارهای انتخاب شده بودهایم؛ که اگر منجر به ورشکستگی الگو نشده باشد ولی مانع از گسترش آن و یا بازگشت به عقب شده است.
در این مدل‌ها مفاهیم زیر حائز اهمیت است:
- سطوح عملیاتی:
اینگونه مدل‌ها فراتر از سطح فروشگاه (یا هر نوع واحد خدماتی) و دفتر مرکزی هستند. اگر بخواهیم مدل‌های موفق را دنبال کنیم مشخص می‌گردد که دفاتری در سطح منطقه، استان (ایالت) و کشورها دارا می‌باشند، که تجمیع اطلاعات و تحلیل داده‌ها به صورت مرحله‌ای در آنها انجام می‌گردد.
- نوع تبادل کالاها:
الف) درون سازمانی: زمانی که کالاها یا مواد اولیه توسط شرکت مادر تهیه می‌شود، دیگر همانند مدل‌هایی که شرکت، مالک فروشگاه‌ها می‌باشد، انتقال رایگان انجام نمی‌شود؛ بلکه کالاها بصورت درون سازمانی به آنها فروخته شده و شرکت مادر (هلدینگ) به عنوان تامین کننده اصلی ایفای نقش می نماید و یا در صورت انتقال، طرفین به صورت مشارکت در فروش به مشتری نهایی، با درصدهایی متفاوت (عادی و پروموشن) با هم معامله می‌نمایند.
ب) برون سازمانی: زمانی که کالاها یا مواد اولیه از تأمین‌کنندگان خارجی تهیه می‌شوند، میبایست بر اساس منطقه جغرافیایی هر شعبه توافقات خاصی با تأمین‌کنندگان منعقد نمود که عدم توانایی در ثبت آنها در طولانی مدت خسارات جبران‌ناپذیری در پی خواهد داشت.
- فروش و ارائه خدمات:
در این مدل میبایست به‌دور از هرگونه پیچیدگی و بسته به نقاط جغرافیایی و واحدهای پولی مختلف، قیمت‌گذاری‌های خاص انجام داد و از قوانین مالیاتی متفاوتی پیروی نمود.
- مشتری مداری:
در این مدل از کسب و کار، مشتریان رکن اساسی در موفقیت هستند. لذا القاء یکپارچگی در حین گستردگی و مجزا بودن، امری ضروریست. به طور مثال اگر یک مشتری در فروشگاهی “مشترک” شده و از قوانین وفاداری مشتری استفاده مینماید میبایست به صورت یکپارچه در تمامی شعب دیگر قابل شناسایی باشد. به نحوی که بتواند از امتیازات خود استفاده کرده و سلایقش قابل شناسایی باشد.
- آمیختگی با شیوه‌های مدرن فروش:
الزام آمیختگی شبکه گسترده فروش با خدمات آنلاین و به طور کلی e-commerce در دنیای امروز امری اجتناب‌ناپذیر است. لذا یکپارچگی سایت‌های اینترنتی و نرم‌افزارهای موبایل با شعب به لحاظ قیمت، تنوع محصول و خدمات، شناسایی مشتری و علایق آن و لجستیک مناسب، جزء لاینفک موفقیت می‌باشد.
- تحلیل داده‌ها:
به طور حتم جهت گسترش این مدل می بایست تمامی اطلاعات وارد شده در نرمافزارها مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد و در حالت‌های پیشرفته‌تر می بایست از شاخصه‌های کلیدی صنعت نیز استفاده کرد و اطلاعات خام وارد شده را از ابعادی ساختاریافته مورد بررسی و مقایسه قرار داد.
- نگهداری کم هزینه:
تمامی ابزارهای مورد استفاده در این صنعت نیاز به نگهداری و ارتقا دارند. لذا میبایست در انتخاب آنها تمامی هزینه‌های مستقیم و غیر مستقیم شفاف گردد. مثلا در نظر داشته باشید هزینه‌های بروزرسانی و نگهداشت نرمافزارها وقتی مرز صدها فروشگاه را شکستند به چه صورت است؟ آیا تمامی فرایندهای قابل اجرا در نرم‌افزار که توسط فروشنده آن اعلام شده است، به درستی و تا زمان حصول نتیجه عملیاتی می‌باشد؟ مدل‌های ارتباطی بین شعب چگونه است؟ و …
سخن پایانی:
کنار هم قرار دادن تمامی مطالب ذکر شده و تدوین الگوهای استاندارد و بومی بابت تبلیغات، مبادلات مالی و …، می‌تواند موفقیت یک سیستم فرانچایز را تضمین و تهدیدها را به فرصت تبدیل نماید.
نویسنده و گردآورنده: آرش عبدالشاهی